جهـــله؛ میراث ۵ هزار ساله سفالگران مینابی

جهـــله؛ میراث ۵ هزار ساله سفالگران مینابی

آبسردکن عصر باستان

سفالگری، پس از حصیر بافی، کهن‌ترین صنعت دستی است زیرا قدیمی‌ترین سفالینه‌ای که تاکنون شناخته شده و در آفریقای شرقی به‌دست‌آمده، از پایه سبدی ساخته شده است که روی آنرا گل پوشانده و پخته‌اند.

جهله یا همان کوزه آبخوری باقاعده کروی و غیر ایستا، در حال حاضر تنها در میناب تولید می‌شود. نمونه‌هایی از این فرم خاص در کشورهای واقع در شرق آفریقا مشاهده‌شده است. این کوزه با توجه به ویژگی، فرم خاص و سایر مواد افزودنی موجود در گل سفال (خاکستر)، در خنک نگه‌داشتن آب کارایی خارق‌العاده‌ای دارد، جهله قرن‌ها فرم باستانی خود را حفظ کرده و همواره موردتوجه و علاقه یونسکو نیز بوده است.

پژوهش‌های باستان‌شناسی در هرمزگان نشان می‌دهد، پیشینه ساخت و وجود کوره‌هایی برای پخت سفال منطقه به هزاره سوم پ.م (۵ هزار سال قبل) می‌رسد، طی دو فصل بررسی و شناسایی باستان‌شناسی در شهرستان میناب و یک‌فصل کاوش باستان‌شناسی در شهرستان رودان، آثار به‌دست‌آمده در این منطقه، ابزار و ادوات این رشته، چرخ سفالگری که با دست به حرکت درمی‌آید و… بیانگر قدمت سفالگری این خطه است.

در شش هزار سال پیش از میلاد مسیح، نخستین نشانه‌های استفاده از کوره در صنعت سفالگری دیده می‌شود و باز یافته‌ها حاکی است در سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح، چرخ سفالگری ساده‌ای که با دست حرکت می‌کرده و هم‌اینک نیز استفاده از آن در روستاهای شهوار (از توابع میناب) و کل پورگان (از توابع سراوان) رایج است به خدمت سفالگران درآمده و تحول بزرگی در این صنعت به وجود آورده است.

شیوه سفالگری در میناب باستانی است و فرآیند تولید سفال این منطقه مشابهت کمتری نسبت به سایر مناطق دارد. شاید شاخص‌ترین این نظریه همان بدوی بودن شیوه تولید، طرح‌ها،نقوش و فرم‌های آن است؛ ازاین‌رو هرروز ازنقطه‌نظر بازار و فروش در شرایط وخیم‌تری قرار می‌گیرد و دیگرکسی به‌خصوص جوان‌ترها تمایل به تولید این فرآورده نشان نمی‌دهد.

استفاده کاربردی از آن امروزه با توجه پیشرفت و تغییر در نوع زندگی مردم، ورود یخچال و…، به میزان قابل‌توجهی کاهش‌یافته و خریداران آن بسیار اندک هستند و امروزه خریداران شهری بیشتر به‌منظور تزیینی از آن استفاده می‌کنند.

علی رحیمی از روستای شهوار میناب یکی از بهترین صنعتگران در حوزه سفالگری  میناب است که به گفته او در حال حاضر مشتری چندانی ندارد و بخاطر تغییر سبک زندگی مردم از جهله بعنوان تزیینی استفاده می شود و جوانان رغبت چندانی به ادامه این کار ندارند.

ساخت جهله در دو مرحله انجام می شود:

مرحله ی اوّل با چرخکاری و مرحله ی دوم تنها با کمک د ست و نوعی ا بزار کوبیدن صورت می پذیرد. چرخ دستی که در ساخت این نوع کوزه به کار می رود شامل صفحه ای مدور به قطر 170 الی 100 سانتی متر است که در قسمت زیرین آن سنگ مسطح دیگر به قطر 30 الی 35 سانتیمتر با گل به صفحه بالایی متصل شده و فرو رفتگی مرکزی آن چوبی به نام  میخ چرخ قرار گرفته ا ست. میخ چرخ  ، برآمدگی چوبی و نوک تیزی است که در زیر زمین قرار می گیرد و چرخ حول محور آن می چرخد به صفحه مد ور چرخ در اصطلاح محلی « چرخ سنگ» گفته می شود، در سطح بالایی و قسمت های حاشیه صفحه چرخ سوراخ هایی ایجاد شده که جهت چرخاندن آن مورد ا ستفاده قرار می گیرد. پس از تهیه چانه گل که به زبان محلی «مستح» گفته می شود ،آن را روی صفحه چرخ قرار می دهند. سپس صفحه چرخ را با کمک چوب باریکی به نام «دارچرخ» که از شاخه درخت خرما ساخته شده است به گردش درمی آورند، بدین ترتیب با انجام عمل چرخکاری از چانه گل مذکور استوانه ای با دیواره های ضخیم که به آن « انگاره» می گویند، ساخته می شود که پس از تکمیل از روی چرخ برداشته می شود. این استوانه را مدتی در برابر هوای آزاد یا در زیر نورآفتاب قرار می دهند، سپس ا ستاد کا ر ا ستوانه های ساخته شده را در داخل حفره کاسه مانند و گودی که روی زمین ایجاد شده و به آن « شنده» می گویند قرار می دهند و دست چپ خود را با یک تکه سفال پخته شده مکعب مستطیل شکل که به آن «سنگ جهله» گفته می شود به د ا خل ا ستوانه می برد و با دست دیگر از بیرون با استفاده از نوعی قاشقک چوبی و سنگین به نام « کتک » به آرامی بر بدنه ضربه می زند و در همین حال آن را داخل حفره «شنده» می غلتاند و عمل ضربه زدن را آنقدر ادامه می دهد تا کف کوزه کاملاً کروی شود. در مرحله ظریفکاری استاد کار از قاشقک سبک دیگری به نام «چاپا» جهت ضربه زدن به بدنه کوزه استفاده می کند. سپس با کمک وسیله ی دیگری به نام «خار» که عبارت است از؛ تکه گلی که سوزن هایی به آن متصل شده روی سطح جهله جهت تزئین شیارهایی به شکل موج بوجود می آورد؛ این شیارها بیشتر روی گلوی جهله و نزدیک به آن اجرا می شود و در حقیقت تداعی کننده محتوای درون آن یعنی آب می باشد، علاوه بر شیارهای مذکور، چهار زائده تزئینی دیگر به نام « پستونه» نیز روی بدنه کار ایجاد می کند. استادکار سفالگر در مرحله ضربه زدن و شکل دهی «جهله» به طور مرتب سطح خارجی ظرف را به خاکستر آغشته می کند تا بدین ترتیب قاشقک چوبی به بد نه کار نچسبد و نیز مقداری خاکستر بر اثر ضربه به داخل گل که هنوز نرم ا ست نفوذ می کند و بنا به اظهار جهله سازان سبب ا فزایش قدرت خنک کنندگی آن می گردد و نیز ا ز ترک برداشتن آن جلوگیری می  کند. پس از اتمام کار،  جهله یک روز در سایه می ماند پس در آفتاب قرار می گیرد و از چهار یا پنج روز به کوره حمل می شود. جهله های آماده شده به آرامی در کوره چیده می شوند و پس از اتمام کار سر کوره را با گل ا ند و د کرده  و سپس یک ساعت تمام آتش کوره را زیاد می کنندتا جهله ها خوب پخته و سفید شود ، پس از سرد شدن کوره ،گل های ا ند ود شده را می شکنند و جهله ها را از کوره  خارج می سازند و چنانچه جهله ای خوب پخته نشده و یا سرخ رنگ شده آن را می شکنند و به مصرف دیگری می رسانند.

جهله  بنا به شکل و ترکیب آن انواع مختلفی دارد :

1-  جهله گردن غزالی ، به جهله ای گفته می شود که گردن استوانه ای آن بلند است

2-  بوکو ، جهله ای که فاقد گردن باشد

3-  گدوک ، جهله ای که کف آن صاف می باشد .

۴- یتیمک ، جهله ای بسیار کوچک می باشد.

5- جهله مرک، جهله ای است که گردن آن به نسبت کوتاهتر است.